Bezpieczeństwo przechowywania wyrobów mięsnych

[Maxell]

Bezpieczeństwo przechowywania wyrobów mięsnych

 

 

W mięsie bezpośrednio po uboju rozpoczyna się swoisty zespół procesów autolitycznych prowadzący ostatecznie do przekroczenia okresu jego optymalnej przydatności kulinarnej i przerobowej. Zespół tych zmian powoduje poważne obniżenie, a nawet całkowitą utratę wartości użytkowej mięsa. Znaczącym czynnikiem przemian zachodzących w mięsie są także procesy związane z rozkładem proteolitycznym, stymulowanym rozwojem drobnoustrojów mezofilnych. W związku z tymi destrukcyjnymi procesami w celu utrzymania surowców mięsnych w stanie możliwie najmniej zmienionym stosuje się różne metody utrwalania oraz przerobowe zabiegi technologiczne.

 

Działania te nie mogą jednak znacząco obniżać wartości odżywczej i walorów jakościowych mięsa oraz produkowanych z niego przetworów a zarazem powinny poprawiać ich stan mikrobiologiczny.

Podstawową rolą mięsa i przetworów mięsnych jest przede wszystkim dostarczenie organizmowi niezbędnych składników odżywczych i energetycznych, przy jednoczesnym braku czynników, które mogłyby stanowić zagrożenie dla zdrowia. Wyrób mięsny z punktu widzenia konsumenta musi mieć także określony poziom atrakcyjności swoich cech sensorycznych. W celu uzyskania dobrej akceptacji powinien być również wysoce dyspozycyjny, co obejmuje jego trwałość i łatwość przygotowania do spożycia. Głównym czynnikiem determinującym trwałość przechowalniczą wyrobów mięsnych oraz decydującym o ich jakości zdrowotnej są występujące zanieczyszczenia biologiczne. Należą do nich drobnoustroje, powodujące rozkład mięsa i jego przetworów oraz mikroflora chorobotwórcza. W związku z tym działania technologiczne idą w kierunku ograniczenia wpływu tych drobnoustrojów na zdrowotność, jakość i trwałość wyrobów mięsnych. Sprowadza się to do stosowania utrwalających zabiegów, odpowiednich warunków przechowywania oraz stosowania skutecznych systemów pakowania. Celem tych działań jest ograniczenie procesów rozkładu zachodzących w wyrobach mięsnych a będących wypadkową funkcją:

 

• stopnia zanieczyszczenia mikroflorą,

• oddziaływania swoistych czynników fizykochemicznych środowiska,

• rodzaju zastosowanych zabiegów technologicznych.

 

Te złożone czynniki wpływające na procesy rozkładowe w wyrobach mięsnych są przyczyną pewnych trudności w ustalaniu zakresu występującej mikroflory, której standaryzowana ilość i jakość powinna uwzględniać rodzaj grupy towarowej, do której dane wyroby należą.

 

Mięso surowe

 

W mięsie surowym o kulinarnym przeznaczeniu uzyskanym w procesie rozbioru i wykrawania oraz po zakładanym procesie rozdrobnienia występuje szereg drobnoustrojów szczególnie w postaci różnych szczepów bakteryjnych. Najczęściej spotykanymi drobnoustrojami w wychłodzonym mięsie są bakterie z rodzaju Flavobacterium i Psychrobacter oraz bakterie psychrofilne z rodzaju Acinetobacter, Pseudomonas i Moraxella. Obecne są także G(+) mikroorganizmy wytwarzające enterotoksyny, ziarniaki z rodzaju Staphylococcus i Micrococcus oraz szereg szczepów bakteryjnych z rodziny Enterobacteriaceae.

Najszybciej zachodzącymi zmianami w czasie przechowywania mięsa surowego są zmiany powierzchniowe na mięsie wywołane rozwojem bakterii tlenowych, pleśni i drożdży oraz postępujący rozkład gnilny. Procesy te przyspiesza podwyższona wilgotność względna (90-95%) i zbyt wysoka temperatura środowiska (powyżej 12°C). Najintensywniej działają wtedy proteolityczne drobnoustroje tlenowe i beztlenowe bakterie mezofile a szczyt niekorzystnych przemian zachodzi w optymalnej temperaturze ich wzrostu, tj. w temperaturze 25-40°C. Obniżenie temperatury poniżej 20°C powoduje już, że rozwój mezofilnych drobnoustrojów jest coraz powolniejszy, ale rozwijają się nadal szczepy psychrofilne (np. Pseudomonas) oraz niektóre laseczki beztlenowe (np. Clostridium putrificum) a z tlenowych bakterii pałeczki Proteus, Achromobacter oraz laseczki Bacillus mycoides i Bacillus cereus. Działające szczepy Proteus i niektóre beztlenowce rozkładają białko aż do końcowych związków (aminy, siarkowodór, amoniak) a Bacillus cereus hydrolizuje białko do aminokwasów. Dostateczne i skuteczne wychłodzone mięso do temperatury nie przekraczającej 10°C eliminuje skutecznie rozwój mezofilnych bakterii z rodzaju Escherichia, Aerobacter, Proteus, Enterococcus, Bacillus i Lactobacillus. W warunkach aerobowych, jednocześnie w temperaturze poniżej 8°C dominują w mięsie bakterie G(-), głównie z rodzaju Pseudomonas (szczepy P. fragi, P. lundensis, P. fluorescens, P. brenneri, P. batelii, P.koreensis). W warunkach chłodniczych pojawiają się również względne beztlenowce z rodzaju Chryseobacterium i mogą występować w mięsie chorobotwórcze Yersinia enterocolitica, Listeria monocytogenes, Escherichia coli oraz różne groźne bakterie z rodzaju Enterococcus. W większości przypadków drobnoustroje są także odpowiedzialne za odchylenia jakościowe mięsa dotyczące jego barwy. Negatywnie na ten wyróżnik jakościowy wpływają szczepy Sarcina (ciemna barwa mięsa) oraz pałeczki Serratia marcescens (czerwona plamistość mięsa, rozkład białek i tłuszczu). Jakość surowego mięsa obniżają również zmiany barwnikowe wywoływane przez rozwój powierzchniowy kolonii bakterii tlenowych wytwarzających barwniki. Należą do nich szczepy Pseudomonas pyocyanea (niebieskie plamy) i Chromobacterium prodigiosum (czerwone zabarwienie).

Negatywnym zjawiskiem jakościowym mięsa jest tzw. świecenie (fosforyzacja) wywołane przez fotobakterie z rodzaju Pseudomonas (P. fluorescens) oraz Micrococcus (M. phosphorescens). Zjawisko to zachodzi najłatwiej w środowisku o znacznej wilgotności i w krótkim czasie jaki upłynął od uboju (3-4 dni). Późniejszy rozwój bakterii proteolitycznych działających antagonistycznie na bakterie odpowiedzialne za świecenie mięsa powoduje zanik tego odchylenia jakościowego.

Zagrożeniem dla mięsa surowego są również drobnoustroje o właściwościach sacharolitycznych, które rozwijając się na powierzchni mięsa utleniają cukry do wody i CO₂. Przy niedostatecznym dostępie tlenu działają natomiast bakterie mlekowe niezupełnie utleniające cukry do kwasu mlekowego. Rozkład cukrów (glikogen, glukoza) w mięsie dokonuje się najbardziej obficie na jego powierzchni i prowadzi do powstawania śluzowacenia. Natomiast beztlenowce, do których należą heterofermentatywne bakterie z rodzaju Lactobacillus powodują wytwarzanie CO₂, alkoholi i kwasu mlekowego, co prowadzi do kwaskowego smaku, gąbczastości mięsa (powstawanie dużej ilości gazów), szarzenia i zielonkawej barwy spowodowanej przemianami mioglobiny. Tworzą się wtedy pochodne mioglobiny określane jako sulfmioglobina i cholemioglobina a powstające wskutek działania na nią H₂S i H₂O₂. Śluzowacenie mięsa może być także efektem obfitego wzrostu bakterii z rodzaju Pseudomonas, Achromobacter i Streptococcus, które powodują peptyzacje białek.

W warunkach chłodniczego przechowywania mięsa surowego mogą rozwijać się również, będące tlenowcami, grzyby pleśniowe. Przy ograniczonym dostępie tlenu mogą one wytwarzać enzymy działające hydrolitycznie i amylolitycznie, co prowadzi do obniżenia jakości i ograniczenia trwałości mięsa. Ograniczająco na trwałość mięsa wpływają psujący mięso szczep Thamnidium elegans oraz obniżające jakość mięsa pleśnie z rodzaju Rhizopus i Mucor. Zagrożeniem dla mięsa są ponadto toksynotwórcze pleśnie, głównie Aspergillus flavus oraz pleśnie z rodzaju Fusarium, które mogą tworzyć groźne mykotoksyny. Efektem działania pleśni może być także pojawienie się stęchłego zapachu oraz zaawansowany rozkład białek prowadzący do powstania NH₃.

Zagrożeniem dla mięsa drobiowego w porównaniu z mięsem od dużych zwierząt rzeźnych jest jego duże zakażenie, wskutek dostępu drobnoustrojów występujących na powierzchni piór ptaków, szczególnie tych, które wzrastają w warunkach tlenowych i charakteryzują się dużą przyczepnością do skóry. Należą do nich głównie szczepy z rodzaju Pseudomonas. Groźnymi bakteriami są również bakterie Salmonella oraz mikroareofilne pałeczki z rodzaju Campylobacter.

 

Wędliny surowe dojrzewające

 

Wędliny surowe dojrzewające należą do grupy towarowej określanej jako wyroby mięsne trwałe. Trwałość tych wędlin jest wynikiem procesów fermentacyjnych i dojrzewalniczych zachodzących w trakcie ich relatywnie długiego procesu produkcyjnego (proces dojrzewania). W efekcie uzyskują one wartość pH na poziomie wynoszącym 5,0-5,7 oraz znaczącą obniżkę wyróżnika aktywności wody (a_w), co jest wynikiem dużego stopnia wysuszenia. Pojawia się w nich znaczna koncentracja chlorku sodu na poziomie konserwującym. W takim środowisku dominującą mikroflorą wędlin dojrzewających stają się bakterie kwasu mlekowego, najczęściej szczepy z rodzaju Lactobacillus. Giną wtedy zupełnie pałeczki G (-) a laseczki przetrwalnikujące stają się niezdatne do rozwoju.

W przypadku produkcji wędlin surowych wędzonych zabieg ten jest dodatkowym czynnikiem wpływającym na ich trwałość, co jest rezultatem ich dużego nasycenie utrwalającymi składnikami dymu wędzarniczego (kwasy organiczne, aldehyd mrówkowy, fenole). W tych uwarunkowaniach zagrożeniem stają się jedynie drożdże i pleśnie, rozwojowi których sprzyja przechowywanie tych wyrobów w środowisku o zbyt wysokiej wilgotności względnej powietrza. Drożdże mogą bowiem rozwijać się do najniższego poziomu a_w wynoszącego 0,85 a pleśnie nawet przy wartości a_w= 0,65. Drobnoustroje te tolerują także niską wartość pH i dlatego mogą się rozwijać w wyrobach surowych fermentowanych i zakwaszanych chemicznie. 

Przydatnym utrwalającym dodatkiem funkcjonalnym stosowanym powszechnie w produkcji wędlin surowych jest azotyn sodu, który jako konserwant stosowany w odpowiedniej ilości hamuje rozwój bakterii z rodzaju Salmonella oraz szczepów Clostridium botulinum. W przypadku mniejszej podaży azotynu (peklowanie azotanowe) znaczącym czynnikiem konserwującym staje się duże zasolenie wyrobów (koncentracja soli powyżej 4%) i przestrzegana niska temperatura prowadzenia procesu peklowania (maksymalnie 5°C).

 

Wyroby mięsne obrabiane termicznie

 

Proces produkcyjny wyrobów mięsnych obrabianych termicznie należy prowadzić tak, aby nie następował nadmierny wzrost drobnoustrojów w poszczególnych fazach technologicznych (rozdrabnianie, mieszanie, wyrabianie z wodą, nadziewanie, formowanie, osadzanie). Dla produkowanego farszu dużym zagrożeniem są pałeczki G(-), ziarniaki oraz bakterie z rodzaju Enterococcus. Przyczyną zanieczyszczenia biologicznego farszów wędlinowych są często przyprawy oraz osłonki naturalne, które mogą również zawierać tlenowe i beztlenowe laseczki przetrwalnikujące. Do poważniejszych, ale powierzchniowych zanieczyszczeń mikrobiologicznych wyrobów z tej grupy towarowej dochodzi zawsze w okresie produkcyjnym. Są one powodowane przez drobnoustroje wzrastające w środowisku soli a szczególnie przez częściowo termooporne szczepy z rodzaju Lactobacillus, Pediococcus, Streptococcus, Micrococcus, Bacillus oraz drożdże i pleśnie.

Wędzenie i parzenie wyrobów znacznie zmniejsza liczbę drobnoustrojów, przy czym pozostają w wyrobach ziarniaki G (+) i laseczki tlenowe. Poprodukcyjne psucie się wyrobów obrabianych termicznie powodują często proteolityczne i przetrwalnikujące laseczki i pałeczki G (-). Niekorzystne śluzowacenie wywołują natomiast szczepy Bacillus subtilis, które są odpowiedzialne za pojawianie się stęchłego amoniakowego zapachu. Mało skuteczna obróbka cieplna powoduje, że mogą w wyrobach pozostać heterofermentatywne katalazoujemne laseczki kwasu mlekowego Lactobacillus viridescens, powodujące zazielenienia wynikające z działania wytworzonego przez nie H₂O₂ na barwniki hemowe i ich pochodne. Kwaśnieniu wyrobów spowodowanemu działaniem bakterii kwasu mlekowego (Pediococcus i Leuconostoc) oraz bakterii z rodzaju Streptococcus towarzyszy często tworzenie się CO₂. Najbardziej bezpiecznym mikrobiologicznie kiełbasom suszonym, często intensywnie wędzonym, zagrażają natomiast jedynie laseczki przetrwalnikujące oraz niektóre pleśnie. Wyroby o a_w zbliżonej do 0,90 nie są już w dużym stopniu narażone na rozwój bakterii, ale do tej grupy zalicza się jedynie kiełbasy suszone, takie jak: kabanosy (a_w =0,919), kiełbasa myśliwska (a_w =0,927) i krakowska sucha (a_w =0,936). Drożdże rozwijają się najczęściej na powierzchni wyrobów z tej grupy towarowej przechowywanych w zbyt wilgotnych warunkach. Podobny negatywny efekt jakościowy daje rozwój ziarniaków. Śluzowacenie suszonych wyrobów obrabianych termicznie mogą w pewnych uwarunkowaniach powodować pałeczki z rodzaju Pseudomonas i Achromobacter.

W celu uzyskania długiej trwałości przechowalniczej wędlin obrabianych termicznie należy je przechowywać w temperaturze 2-6°C, z wyjątkiem wędlin suszonych, które można magazynować w temperaturze maksymalnej, wynoszącej 18°C. Wyroby te powinny jednak wtedy charakteryzować się wydajnością produkcyjną poniżej 75% i wskaźnikiem a_w ≤ 0,95.

 

Wędliny podrobowe

 

Wyroby tej grupy towarowej są szczególnie podatne na procesy rozkładu. Przyczyną tego stanu jest przede wszystkim rozdrabnianie surowca, hydroliza termiczna białek, relatywnie duży stopień zakażenia, wysoka wartość pH oraz aktywny aparat enzymatyczny na etapie ich wytwarzania. Pomimo intensywnych zakażeń surowca użytego do produkcji stosowane zabiegi termiczne powodują jednak znaczną redukcję obecnej mikroflory. W wędlinach podrobowych mogą pozostawać jednak termooporne ziarniaki i laseczki przetrwalnikujące. Niekorzystny dla ich trwałości jest fakt, że w wielu przypadkach wartość pH zbliża się do poziomu 7,0 (kiszki krwiste), co staje się dużym zagrożeniem dla ich trwałości. Nie dotyczy to wwielu przypadkach jedynie salcesonów wytwarzanych bez dodatku krwi, które są często zakwaszane kwasami organicznymi (kwas octowy, kwas cytrynowy). Poza wartością pH, trwałość przechowalniczą wędlin podrobowych produkowanych bez dodatku kwasów spożywczych, ogranicza także ich wysoka aktywność wody, która kształtuje się od poziomu 0,984 (kiszki wątrobiane) do 0,990 (kiszki kaszane). Sytuację pogarsza dodatkowo również fakt, że w wyrobach krwistych nieprzydatna jest konserwująca rola azotynu sodu, ponieważ zostaje on w pełni dezaktywowany przez dużą podaż hemoglobiny.

Na trwałość przechowalniczą wędlin podrobowych i ich dobrą jakość rzutują czynniki związane z doborem surowca oraz występujące błędy technologiczne. Należą do nich:

 

- użycie nieświeżej krwi,

- zbyt długie przetrzymywanie farszów zawierających surową wątrobę przed nadzianiem ich w osłonki,

- zbyt długie przetrzymywanie ugotowanej kaszy, co może prowadzić do późniejszego występowania kwaśnego smaku (działanie bakterii o właściwościach sacharolitycznych, powodujących rozkład węglowodanów).

 

Nieodzownym czynnikiem wpływającym na trwałość wędlin podrobowych jest zawsze skuteczna wstępna obróbka cieplna surowców oraz szybki proces schładzania wyrobów gotowych po zakończonej końcowej obróbce cieplnej. W przypadku kiszek wątrobowych wędzonych istotne jest dostateczne ich schłodzenie bezpośrednio po parzeniu a przed przewidywanym procesem wędzenia. Wszystkie wędliny podrobowe należy bezwzględnie przechowywać w warunkach chłodniczych (2- 6°C) przez możliwie krótki czas.

 

Konserwy

 

Najbardziej popularnymi wyrobami apertyzowanymi są konserwy sterylizowane, które w procesie wytwarzania poddawane są działaniu temperatury powyżej 100°C, a najczęściej 121°C. W tych uwarunkowaniach po uzyskaniu zakładanej wartości sterylizacyjnej F0 uzyskują one jakość handlową. Mimo takiego efektu mogą jednak w nich występować zarodniki termofilnych szczepów Clostridium i Bacillus. Z tego względu w procesie produkcji należy konserwy te po zakończonym cyklu sterylizacji schładzać jak najszybciej do temperatury nie przekraczającej 35° C, co utrzymuje pozostające niezniszczone przetrwalniki w stanie spoczynku. Wspomniane rodzaje bakterii należą w wielu przypadkach do saprofitów o właściwościach proteolitycznych i gazotwórczych, czego objawem ich działania są późniejsze bombaże mikrobiologiczne. Największym zagrożeniem zdrowotnym i jakościowym są chorobotwórcze, przetrwalnikujące laseczki Clostridium botulinum i Clostridium perfringens oraz bakterie Bacillus mesentericus. Skuteczność sterylizacji a co za tym idzie jałowość handlowa konserw zależy w dużym stopniu od wyjściowego zakażenia wsadu konserwy. Im jest ono większe tym większe ryzyko obecności w konserwie drobnoustrojów o większej termooporności w ramach tego samego gatunku Wszystkie konserwy sterylizowane, określane mianem konserw pełnych (F₀ ≥4,0) można przechowywać w temperaturze maksymalnie wynoszącej 25°C przez okres do 24 miesięcy.  Konserwy pasteryzowane są już w swoim założeniu wyrobami aspertyzowanymi o ograniczonej trwałości i z tego względu powinny być przechowywane w warunkach chłodniczych. Mimo uzyskiwanej skuteczności przeprowadzonej obróbki, pasteryzację przeżywają bowiem zarodniki z rodzaju Clostridium i Bacillus a nierzadko termooporne nieprzetrwalnikujące szczepy z rodzaju Lactobacillus i Enterococcus. Te ostatnie, nie wytwarzające przetrwalników bakterie mogą powodować w konserwach kwaśny rozkład wsadu oraz odchylenia w zakresie barwy. Laseczki kwasu mlekowego mogą powodować podobne zmiany ale bez oznak bombażu. Efektem ich działania jest szara a nawet zielonkawa barwa bloku konserwy. Zagrożeniem dla jakości konserw pasteryzowanych są również proteolityczne przetrwalnikujące bakterie, wywołujące zepsucia, niektóre ziarniaki oraz paciorkowce Streptococcus liquefaciens, powodujące rozpłynnianie galarety. 

Przechowywanie konserw pasteryzowanych powinno odbywać się w magazynach o temperaturze maksymalnie wynoszącej 5°C, co wraz z działaniem powszechnie używanego azotynu sodu utrzymuje przetrwalniki (Clostridium botulinum) w stanie spoczynkowym i gwarantuje trwałość wyrobów przez okres do 6 miesięcy.

 

Zagrożenie drobnoustrojami chorobotwórczymi

 

Drobnoustrojami chorobotwórczymi zagrażającymi zdrowiu a przenoszonymi przez wyroby mięsne są głównie:

 

• Listeria monocytogenes i Campylobacter jejuni,

• Salmonella,

• Clostridium botulinum,

• Clostridium perfringens,

• Staphylococcus aureus,

• Staphylococcus faecalis, Bacillus cereus, bakterie gnilne.

 

Szczepy Listeria manocytogenes wywołują u ludzi chorobę zwaną listeriozą. Rodzaj Salmonella, będące bakteriami o niespecyficznej chorobotwórczości, zdolne są do wytworzenia w układzie pokarmowym wewnątrzkomórkowej toksyny wywołującej zatrucia pokarmowe. Zatrucia gastryczne wywołują także szczepy Campylobacter jejuni. Te mikroaerofilne pałeczki wymagają do swojego rozwoju niskie stężenie tlenu i obecności dwutlenku węgla. Wykazują one dużą oporność na niskie temperatury a inaktywuje je temperatura co najmniej 45°C. Poza tym ich rozwój hamuje też stężenie soli począwszy od stężenia 2,5%. Laseczka kiełbasiana (Clostridium botulinum) produkuje silną pozakomórkową toksynę (jad kiełbasiany) a jej naturalnym siedliskiem jest ziemia oraz przewody pokarmowe zwierząt. Jako bezwzględny beztlenowiec namnaża się głównie w wyrobach zamkniętych hermetycznie bez dostępu tlenu, gdzie trafia jako wtórne zakażenie. Do wytwarzania pozakomórkowych enterotoksyn wywołujących zatrucia pokarmowe są zdolne także szczepy Staphylococcus aureus (gronkowiec złocisty). Produkowane toksyny są termooporne i stąd wytrzymują procesy obróbki termicznej stosowanych powszechnie w produkcji wyrobów mięsnych. Dużym zagrożeniem zdrowotnym są beztlenowe toksynotwórcze szczepy Clostridium perfringens, będące przedstawicielem rodzaju, którego serotypy są w stanie wytwarzać enterotoksynę. Drobnoustroje te mogą się rozwijać w wyrobach poddawanych uprzednio obróbce cieplnej, która niszcząc mikroflorę hamującą ich rozwój sprzyja zarazem wzrostowi tych szczepów bakteryjnych. Enterotoksynę wytwarzają one jedynie w czasie zarodnikowania, po czym uwalnia się ona dopiero po rozpadzie komórki bakteryjnej (np. w przewodzie pokarmowym człowieka). 

Jako warunkowo chorobotwórcze uważa się natomiast bakterie Streptococcus faecalis, Bacillus cereus oraz niektóre drobnoustroje gnilne (np. z rodzaju Pseudomonas), które wytwarzają często produkty przemiany materii działające toksycznie. Względnie chorobotwórczymi są również niektóre inne gatunki niż Salmonella z rodziny Enterobacteriaceae, w tym rodzaj Shigella oraz rodzaj Klebsiella, Enterobacter, Citrobacter, które wywołują zatrucia nieswoiste. Pałeczki Shigella dobrze znoszą niskie temperatury, ale zamrożenie redukuje już ich ilość. Wywołują shigeliozę, która może mieć różne natężenie przebiegu objawowego. 

Chorobotwórczymi drobnoustrojami określa się także, będące względnymi beztlenowcami, halofilne mezofile szczepy, Vibrio parahaemolyticus oraz Vibrio vulnificus. Ponadto istnieją również zagrożenia zdrowotne ze strony wyrobów mięsnych spowodowane bakteriami Escherichia coli, szczególnie szczepami wytwarzającymi enterotoksyny i rosnącymi w zakresie wartości pH środowiska od 4,0 do 8,5 jednostek. Z rodziny Enterobaceriaceae zagrożeniem dla człowieka jest także chorobotwórczy szczep Yersinia enterocolitica, który jako psychrotrof rozwija się w niskich temperaturach, wytrzymując nawet temperaturę mrożenia, chociaż optimum jego namnażania wynosi 32-34°C. Bakteriom tym sprzyja głównie środowisko od odczynu obojętnego do idącego w alkaliczny (pH= 7,0-7,2). Szczepy Yersinia u człowieka wywołują objawy porównywalne z zapaleniem wyrostka robaczkowego.

 

Autor: dr inż. Jerzy Wajdzik